دکتر جعفر نیکبخت، دانشیار مهندسی آب دانشگاه زنجان، در گفتوگویی اختصاصی با تأکید بر آبیاری دقیق و آب مغناطیسی، چالشهای فنی، فرهنگی و مدیریتی مصرف آب در بخش کشاورزی را بررسی میکند و راهکارهایی عملی برای کشاورزان کوچک و بزرگ پیشنهاد میدهد.
عدم پایبندی به حقابهها؛ ریشه بحران آب کشاورزی ایران
از تعیین دقیق نیاز آبی با دادههای هواشناسی تا نصب دستگاه مغناطیسی؛ چگونه میتوان بهرهوری آب را بدون توسعه غیرمجاز اراضی افزایش داد؟
مصاحبهکننده: حمید محسنی
پیشینه مختصر
دکتر جعفر نیکبخت (دانشیار گروه مهندسی آب دانشگاه زنجان) از جمله سخنرانان نشست تخصصی «چالشهای افزایش بهرهوری آب در بخش کشاورزی» بود که 4 مرداد 1404در مرکز آموزش عالی امام خمینی و با همکاری موسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی برگزار شد. مدیریت برگزاری این نشست با دکتر فرومدی (مرکز آموزش عالی امام خمینی) بود.
عنوان سخنرانی وی "آبیاری دقیق با آب مغناطیسی؛ راهکاری نوین برای افزایش بهرهوری مصرف آب کشاورزی" بود که مختصری از محتوای آن در پرسش اول ارائه میشود.
در این نشست سه محقق دیگر نیز درباره چالشهای مدیریت آب و افزایش بهرهوری آن سخنرانی کردند و به پرسشهای شرکتکنندگان پاسخ دادند. نیازعلی ابراهیمی پاک، عضو هیات علمی و رئیس بخش آبیاری مؤسسه تحقیقات خاک و آب؛ ادریس مرسلی، مشاور مطالعاتی معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی؛ علی مختاران، عضو هیات علمی مؤسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی اجرا شد. محور اصلی سخنرانی جعفر نیکبخت، تعیین دقیق نیاز آب آبیاری و کاربرد میدان مغناطیسی برای افزایش محصول بود.
1. آقای جعفر نیکبخت، اول از شما تشکر میکنم برای پذیرش این مصاحبه. در نشست چالشهای افزایش بهرهوری آب در بخش کشاورزی (که با همکاری موسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی و در مرکز آموزش عالی امام خمینی برگزار شد) شما یک سخنرانی داشتید با عنوان "آبیاری دقیق با آب مغناطیسی؛ راهکاری نوین برای افزایش بهرهوری مصرف آب کشاورزی".
خواهش میکنم ابتدا چکیدهای در این باره برای خوانندگان ما ارائه کنید. خواهش میکنم تمام پاسخها تا حد ممکن متناسب با نیاز کارشناسان، بهرهبرداران، سیاستگذاران و افرادی باشد که شاید دانش عمیقی در این باره ندارند.
توضیح این که برخی از همین پرسشها را ممکن است از سایر استادان شرکتکننده در نشست هم داشته باشم. از این جهت که میخواهم دیدگاه شما درباره موضوعهای مشترک مرتبط با چالشهای مدیریت آب در ایران را برای خوانندگان، به ویژه کارشناسان و بهرهبرداران بخش کشاورزی برجستهتر کنم.
جعفر نیکبخت: محور اصلی این سخنرانی، روشهای افزایش بهرهوری مصرف آب با تعیین دقیق نیاز آب آبیاری و گذر آب آبیاری از میدان مغناطیسی قبل از توزیع در زمین بود. منظور از تعیین نیاز آب آبیاری دقیق، محاسبه دقیق مقدار آبی است که در فاصله بین دو آبیاری، از محیط خاک که ریشه در آن قرار دارد خارج شده است و در هر نوبت آبیاری باید جبران شود. برای تعیین دقیق نیاز آب آبیاری، روشهای مختلفی وجود دارد: 1-استفاده از دادههای ثبت شده توسط لایسیمتر نصب شده در مزرعه (دقیقترین روش)، 2-استفاده از فناوری سنجش از دور و پهپادهای دارای دوربینهای اسکن مزارع، 3-شبکهبندی سطح مزرعه و نصب رطوبتسنج در مرکز هر شبکه و پایش رطوبت خاک و تعیین نیاز آبی بر اساس آن و 4-استفاده از دادههای بههنگام پارامترهای هواشناسی ایستگاه هواشناسی قابل حمل که در مزرعه نصب شده یا نزدیکترین ایستگاه هواشناسی به مزرعه و روابط تجربی ارائه شده (که دقیقترین روش در این خصوص روش فائو-پنمن-مانتیث میباشد).
دستگاه تولید میدان مغناطیسی ثابت در ابتدای مسیر جریان آب در مزرعه نصب میشود که باعث تولید آب مغناطیسی میشود. کلیه عوامل ذکر شده فوق موجب افزایش بهرهوری آب میشود.
2. پرسش بعدی من درباره وضعیت مصرف آب کشاورزی در کشور است. آن را چگونه ارزیابی میکنید؟ بخصوص از زاویه دید فنی و مهندسی و نیز رابطۀ جنبههای فنی با مسائل اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی یا نظام حکمرانی؟
جعفر نیکبخت: بر اساس ارزیابی اینجانب، اساسیترین چالش در بخش آب کشاورزی، عدم پایبندی به حقابهها است. در سالهای اخیر با پیشرفتهای صورت گرفته در ساخت لوازم آبیاری مدرن بخصوص آبیاری موضعی یا قطرهای، راندمان توزیع و مصرف آب افزایش یافته است. هدف از توسعه این روش آبیاری، کاهش بهرهبرداری از منابع آب برای حفظ پایداری آن میباشد. بنابراین زارعین و باغداران پس از تغییر سیستم آبیاری از سنتی به نوین، نباید از مازاد حقآبه خود که به دلیل تغییر سیستم آبیاری ایجاد میشود برای توسعه اراضی کشاورزی و یا باغ استفاده کنند.
3. همگامی با تغییرات فنی در بخش کشاورزی ایران چه مشکلات زیرساختی دارد و نیز همین مشکل در مدیریت آب خود را چگونه نشان میدهد؟
جعفر نیکبخت: همان گونه در پاسخ سئوال دو نیز بیان شد، با وجود ارتقاء فنی قابل توجه در روشهای آبیاری، فرهنگ استفاده صحیح از منابع آب ارتقاء قابل توجه نیافته است به طوری که برای منافع شخصی اقدام به حفر چاههای غیرمجاز و هم چنین توسعه زمینهای کشاورزی با آب مازاد چاهها پس از تغییر سیستم آبیاری از سنتی به مدرن میشود. این شرایط موجب کاهش شدید سطح آب سفرههای زیرزمینی و نشست زمین در اکثر دشتهای کشور، شور شدن آب آبخوانها در برخی دشتها و ... میگردد.
4. آبیاری دقیق با آب مغناطیسی دارای چه فرایندهای فنی است؟
جعفر نیکبخت: در ایران با در نظر گرفتن کلیه ابعاد فنی و نیز امکانات موجود و قابل دسترس، کاربردیترین روش برای تعیین دقیق نیاز آب آبیاری، استفاده از دادههای بههنگام هواشناسی و روابط تجربی میباشد که در این مورد میتوان از نرمافزارهای موجود یا سامانههای فنی قابل دسترس، استفاده کرد.
برای مغناطیسی کردن آب آبیاری نیز میتوان متناسب با مشخصات سیستم آبیاری مزرعه، دستگاه مغناطیسی مناسب را تهیه و بر روی سیستم آبیاری نصب کرد.
5. مشکلات کشاورزی دقیق و به طور خاص آبیاری دقیق با آب مغناطیسی در ایران (با توجه به فرایندهای فنی مطرح شده در پرسش قبل و متناسب با هر بخش) چیست؟
با در نظر گرفتن پاسخ پرسش 4، نتیجه میشود که در خصوص تعیین نیاز آب آبیاری دقیق مشکل اساسی وجود ندارد و در بحث آب مغناطیسی نیز همان طور که بیان شد دستگاه مغناطیسی برای نصب بر روی سیستم آبیاری به راحتی قابل دسترس میباشد. قابل ذکر است در بحث تعیین نیاز آب آبیاری دقیق، میتوان از سامانههای تعیین نیاز آبی گیاهان، اطلاعات لازم را کسب کرد.
6. آیا روش پیشنهادی شما برای مزارع با مقیاس کم نیز کاربرد دارد و اقتصادی است یا بیشتر برای مزارع و محصولاتی خاص مناسب است؟ برای کشاورزان کوچک چه پیشنهادی دارید؟ (بیشتر از این جهت عرض میکنم شاید بیشتر مشکلات مربوط به مدیریت بهینه مصرف آب به همین دسته از کشاورزان مربوط میشود.) چگونه میتوان مدیریت مصرف این دسته از کشاورزان را بهینهسازی و تا حد ممکن متناسب با نیاز گیاه کرد؟ آیا راه حل ثالثی وجود دارد؟
جعفر نیکبخت: روش پیشنهادی اینجانب مستقل از مساحت مزرعه بوده و برای هر سطح از مزارع یا باغات قابل استفاده میباشد. اتفاقا در این نوع مزارع که به دلیل کوچک بودن سطح مزارع، هزینه به تولید بیشتر است، با اجرای روش پیشنهادی اینجانب، هزینهها کاهش مییابد.
هم چنین باید در نظر داشت که از نظر اقتصادی بازگشت سرمایه در روش پیشنهادی اینجانب در همان سال اول قابل اکتساب است. وقتی آبیاری دقیق و با آب مغناطیسی صورت گیرد، مقدار برداشت آب از منابع کاهش پیدا میکند (کاهش هزینهها) در عین حال محصول تولید شده افزایش مییابد (افزایش درآمد) که نتیجه آن، افزایش سود خالص تولید خواهد بود.
7. طبیعی است که هر محقق بر اساس تعریف مسالهای خاص، پژوهش و راه حل فنی خود را توسعه میدهد. به نظر میرسد در مجموع بین راه حلهای فنی و واقعیتهای موجود در عرصه کشاورزی تعادل و تناسب منطقی وجود ندارد. منظورم این است که اقتصاد پژوهش و اقتصاد جامعه و مدیریت چالشهای آن باید به هم پیوسته باشد وگرنه این راهحلها به هم متصل نمیشوند یا فراگیر نخواهند شد. حداقل انتظار این است که وزن مجموعه راهحلهای فنی متناسب با وزن مجموعه مسائل درگیر در حوزه کشاورزی باشد. منظورم این نیست که خود راهحلها را زیر سوال ببرم. اما توجه به واقعیتهای اجتماعی، اقتصادی، مالکیت، حقابه، قوانین، و دهها مساله مرتبط با زیستبوم هر کشاورز یا مزرعه برای توسعه و کاربرد راهحلهای فنی اهمیت دارد. این نوع نگاه و ایجاد تعادل را وظیفه چه کسی یا کدام نهاد میدانید؟ اساسا نقش خود محقق و خلاقیت وی در این زمینه چیست؟ وضعیت جاری را با توجه به تجربه خودتان چگونه توصیف و ارزیابی میکنید؟
جعفر نیکبخت: مشخصا متولی بخش کشاورزی، وزارت جهاد کشاورزی و سازمانهای مربوطه است. این نهاد با توجه به وظیفه اصلی خود، باید نقش متصلکننده بخش تحقیقات چه در دانشگاهها و چه در سایر سازمانهای تحقیقاتی و کشاورزان را ایفا کند. مسلما یک محقق دانشگاهی به دلیل ناآشنا بودن با زارعین نمیتواند نتایج تحقیقات خود را به صورت مستقیم به کشاورز ارائه کند ولی وزارت جهاد کشاورزی و سازمانها و ادارات مربوطه میتوانند این حلقه اتصال را ایجاد نمایند.
البته محقق نیز میتواند با برقراری ارتباط با سازمانهای جهاد کشاورزی، مشکلات و مسائل موجود در بخش کشاورزی کشور بلاخص استان یا شهر استقرار خود را دریافت و اقدام به انجام تحقیقات در آن زمینه نماید که در این صورت تحقیقات شکل تقاضامحور و کاربردی گرفته و اثربخشی آن افزایش مییابد که بر اساس ارتباطاتی که اینجانب با اداره جهاد کشاورزی در چند مورد داشتم وضعیت را در این حالت مثبت دریافت کردم.
8. تاثیر متقابل (مثبت یا منفی) یا کم و کیف رابطه مصرف آب کشاورزی با بخشهای صنعت و خانگی در ایران را چگونه ارزیابی میکنید. از این جهت که با تشدید بحرانهای مرتبط با مدیریت آب در کشور به نظر میرسد این روزها مدیران هر بخش متناسب با اهداف و وظایفشان آمارهای مختلفی را برجسته میکنند که اغلب بخش کشاورزی بزرگترین مقصر تلقی میشود. در حالی که بسیاری از مزارع کشاورزی تبدیل به ویلا، مسکن، و انواع کاربریهای غیرکشاورزی شده که به نظر یکی از عوامل بحرانها در حوزه مدیریت منابع آبی، انواع کاربریهای زمین، خود حوزه کشاورزی، و زمینههای وابسته است. بماند که از حقابه کشاورزی و محیط زیست نیز برداشت میشود.
تحلیل شما با رویکرد فنی و مهندسی (بهویژه با توجه به موضوع سخنرانیتان با عنوان آبیاری دقیق با آب مغناطیسی) نسبت به این دسته از پدیدهها چیست که خارج از حوزه بر بخش کشاورزی و منابع زیرساختی چنان فشاری وارد میکنند که آن را از حالت تعادل خارج میکنند و به همین دلیل برخی از تنشها را ماندگار، دائمی و روزمره میکنند.
جعفر نیکبخت: با تغییر کاربری اراضی از کشاورزی به سایر حوزهها، آبی که در جهت تولید محصولات کشاورزی باید مورد استفاده قرار میگرفت به امورات متناسب به تغییر صورت گرفته اختصاص مییابد به عنوان مثال با تبدیل زمین زارعی به ویلا، آب کشاورزی برای تفریحات (استخر شنا، جکوزی و ...) یا تولید فضای سبز در محوطه و ... مورد استفاده قرار میگیرد. در این گونه موارد نمیتوان برنامهریزی جامع و دقیق برای مصرف آب انجام داد چرا که حقابهها از بخش کشاورزی به امورات دیگر تخصیص داده شده است با وجود آن، مقصر اصلی بحران آب هم چنان بخش کشاورزی مطرح میگردد.
9. آخرین پرسش من درباره اهمیت و نقش آموزش و ترویج برای بسترسازی و اثربخشی راهحلهای فنی و مهندسی است. ارزیابیتان از وضعیت جاری آموزش در بخش کشاورزی و رابطهاش با مشکلات و بحرانهای جاری در حوزه آب، با توجه به پژوهشها و درسآموختههای خودتان در این سخنرانی چیست؟
جعفر نیکبخت: محقق نتایج سالها پژوهش و تجربه خود را به صورت مقاله، کتاب، کتابچههای فنی و ... منتشر میکند که انتظار دارد کشاورزان و باغداران با مراجعه به آنها، در کشت و کار از این نتایج استفاده کرده و باعث افزایش بهرهوری تولید و مصرف آب و هم چنین کاهش بهرهبرداری از منابع آب گردد. در اکثر مناطق ایران کشاورزان یا از سواد عالی برخوردار نیستند یا وقت کافی بر مطالعه نتایج پژوهشها را ندارند که نقش مروجین در این شرایط کلیدی خواهد شد به بیان دیگر میتوان اظهار داشت که حلقه اتصال بخش تحقیق و پژوهش و بخش کشاورزی به عنوان بهرهبرداران نتایج پژوهش، بخش آموزش و ترویج میباشد. به نظر اینجانب، تلاشهای این بخش در شرایط کنونی که با بحرانهای مختلف در بخش منابع آب مواجه شدهایم باید دوچندان شود.
در پایان، از طرف خودم و همکارانام در مرکز آموزش عالی امام خمینی از شما تشکر میکنم.
خوانندگان محترم میتوانند فایل ارائه (سخنرانی) جعفر نیکبخت را از سایت مرکز آموزش عالی امام خمینی به نشانی زیر دریافت کنند. (لطفا برای دریافت فایل روی همین پیوند کلیک کنید)
