سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی (تات) باید ضریب نفوذ دانش در بخش کشاورزی را افزایش دهد!
نقد و بررسی بحران حکمرانی آب در بخش کشاورزی، یک گفتگوی تخصصی
چرا وزارت نیرو آب حجمی تحویل نمیدهد: دیدگاههای دکتر دهقانی سانیج (عضو هیات علمی سازمان تات)، دکتر نیازی شهرکی (معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی) و دکتر یزدیان (عضو کمیسیون کشاورزی مجلس) درباره مدیریت بحران آب و ارتباط آن با کشاورزی و حکمرانی آب
نویسنده گزارش خبری: حمید محسنی
مدیریت مصرف بهینه آب در بخش کشاورزی، عنوان برنامه میز اقتصاد شبکه خبر است که 16 مرداد 1404 با حضور افراد زیر برگزار شده است: دکتر صفدر نیازی شهرکی (معاون آب و خاک وزیر جهاد کشاورزی)، دکتر حسین دهقانی سانیج، عضو هیئت علمی سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی و عضو شورای عالی آب کشور، و دکتر حامد یزدیان (عضو کمیسیون کشاورزی مجلس)
در ابتدا، گزارش کوتاهی توسط احمد حمیدی درباره وضعیت مصرف آب در کشاورزی پخش شد. در این گزارش تاکید شد که بخش کشاورزی بیشترین منابع آبی کشور را مصرف میکند، حدود ۷۰ میلیارد متر مکعب. کارشناسان معتقدند خشکسالیهای متوالی، کاهش حجم آبهای زیرزمینی، شیب زیاد زمین، و شیوههای نادرست انتقال آب در کانالهای خاکی از جمله مسائل این حوزه است. آنها برآورد کردهاند لولهگذاری تا ۹۹ درصد و کانالها حدود ۸۰ تا 84 درصد راندمان آبیاری را افزایش میدهد. دولت در برنامه هفتم توسعه مکلف شده راندمان آبیاری در مزارع را به بالای ۶۰ درصد برساند. مصرف آب کشاورزی هم باید به ۶۵ میلیارد متر مکعب برسد. یعنی تا ۵ سال آینده، منتهی به برنامه هفتم، باید ۲۰ درصد کاهش یابد.
موضوع اصلی برنامه درباره چند و چون دسترسی به اهداف ملی در زمینه بهینهسازی مصرف آب در بخش کشاورزی و نسبت آن با نظام حکمرانی آب در ایران است.
دکتر نیازی معتقد است میزان مصرف آب در بخش کشاورزی به میزان بارش کشور ربط دارد. متوسط چند سال گذشته حدود ۲۰۰ میلیمتر است که حتا در سال زراعی ۱۴۰۳- ۱۴۰۴ به ۱۳۵ میلیمتر رسید. آب در اختیار بخش کشاورزی در سالهای نرمال، با حدود ۲۰۰ میلیمتر بارش سالانه، ۷۰ میلیارد متر مکعب است که امسال (1403-1404) به دلیل کاهش بارش به حدود ۵۰ میلیارد متر مکعب رسید. یعنی میزان مصرف در نیم سال اول حدود ۱۲ میلیارد متر مکعب بود که سال گذشته توسط وزارت نیرو تخصیص یافت. ابلاغ نیمسال دوم زراعی توسط وزارت نیرو برای کشت بهاره و تابستان ۲۴ میلیارد متر مکعب بود. مقداری اضافه برداشت از طریق چاه هم صورت میگیرد؛ در مجموع حدود ۴۵ تا ۵۰ میلیارد متر مکعب.
اختلاف آماری شدید (حدود 20 درصد) بین وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزی از موضوعات پرچالش است. دکتر نیازی این عدد را بر اساس پژوهشی میدانی روی نیاز آبی ۳۸ محصول ۷۰ میلیارد متر مکعب ذکر کرده است. وی راه حل مساله را تحویل حجمی آب توسط وزارت نیرو میداند؛ شبیه تحویل آب و برق. وزارت نیرو نیز مکلف شده آب را حجمی به بهرهبرداران تحویل دهد. "باید میزان دقیق آب بخش کشاورزی مشخص باشد. ما و کشاورز باید بداند تا بر این اساس چی تولید کند؟ چگونه؟ با چه الگوی کشتی؟ و سایر موارد را رعایت کنیم." یعنی مدیریت و برنامهریزی تولید کشاورزی، اجرای الگوی کشت، ارتقای راندمان کشاورزی و بهرهوری آب را عمدتا به تخصیص دقیق آب و نیز تخصیص بودجه مصوب برای ارتقای ضریب نفوذ دانش و فناوری در مزرعه وابسته میداند.
راه حل بحران آب در پلتفرم حسابداری آب است!
آقای دهقانی دیدگاههای اصلی خود درباره مدیریت مصرف آب را با تعریف "بخش کشاورزی" و "حسابداری آب" آغاز کرد. زیرا معتقد است در مرحله اول باید همه عوامل روی تعاریف اتفاق نظر داشته باشند. وی معتقد است همه "خیلی راحت از واژه بخش کشاورزی استفاده میکنیم و میگوییم این کار را بکند! آن کار را بکند! کم مصرف کند! بد تولید میکند! و غیره..... بخش کشاورزی یک جامعه تولیدکننده است؛ چیزی حدود ۵ میلیون نفر، با متوسط خانوار ۴ نفر که میشوند ۲۰ میلیون. ... برای اینکه بخش کشاورزی فعال باشد تعدادی تولیدکننده داریم که ... مثلا کود تولید میکنند، کسانی سم میسازند. عدهای مکانیزاسیون میکنند، و غیره. ... بخش بعد از تولید داریم: گروهها و شرکتهایی مثل صنایع غذایی، سردخانهها، سیلوها، سوپرمارکتها، میوهفروشی محل و .... بر این اساس، شاید یک سوم جمعیت کشور، یک دوم، مستقیم و غیرمستقیم درگیر این بخش است." وی میگوید "در تعاریف یک مقدار با هم مشکل داریم. یعنی در بخش آب هم همین مشکل را داریم"
دکتر دهقانی به تجربه حوزه دریاچه ارومیه و مدل پیشنهادی سازمان خواربار جهانی، فائو اشاره میکند که "حسابداری آب" نام دارد. "الان کل دنیا مسائل آب را در پلتفرم حسابداری آب در نظر میگیرد. در ایران هم توصیه من به بالاترین مقام کشور، وزارت نیرو و همه همکارانم که به نوعی درگیر موضوع آب هستند یا دغدغه آب را دارند این است که در پلتفرم یا در بستر حسابداری آب صحبت کنند."
دهقانی در پاسخ به این پرسش مجری و کارشناس برنامه که در شرایطی که ایران از مرحله هشدار گذشته و در خطر است آیا کسی هست که دغدغه آب نداشته باشد؟ میگوید: "بله! روی کاغذ یا توی شبکه شاید، اما در خود عرصه اتفاقات دیگری میافتد! در بستر حسابداری آب یک اختلافی وجود دارد بین مصرف، و آبی که در اختیار بخش کشاورزی است؛ .... چند سال پیش مطالعاتی را در این حوزه انجام دادیم: بیش از ۸۵ درصد محصولات کشاورزی را با یک مدل آماری بررسی کردیم تا ببینیم بخش کشاورزی چه مقدار آب تحویل میگیرد؟ پاسخ حدود ۷۱ میلیارد متر مکعب بر اساس اندازهگیری مزرعهای است. ... بعد خیلی میشنویم که مثلا راندمان آبیاری ما 30 درصد است، ۴۰ هست. الان میگوییم ۴۵ یا نزدیک 50 درصد. وقتی میگوییم راندمان ۵۰ یا ۴۰ درصد یعنی این راندمان را باید در ۷۱ میلیارد متر مکعب ضرب بکنیم که میشود حدود ۴۵ میلیارد متر مکعب؛ یعنی در بستر حسابداری آب. ... چطور ممکن است بخش کشاورزی ۷۰ میلیارد متر مکعب تحویل گرفته باشد در حالی که آمارها میگوید میزان بارش ۲۰ درصد کم شده است! یه دفعه آبی که قرار است بخش کشاورزی استفاده کند میشود ۲۴ میلیارد متر مکعب! یعنی یک سوم!؟ پس در تعاریف مشکل داریم با همدیگر. اگر تعاریف رو شفاف کنیم برای فردا بهتر میتوانیم تصمیمگیری کنیم."
دهقانی در پاسخ به این پرسش آیا مشکل تعاریف بین جهاد کشاورزی و وزارت نیرو هست؟ میگوید بین متخصصان آب است. ولی به قول کارشناس برنامه "ولی متخصصان آب که قرار نیست آب تحویل وزارت جهاد کشاورزی دهند؟ متخصصان آب هم نیستند در وزارت جهاد که این آب را مصرف میکنند! الان داریم راجع به اجرا حرف میزنیم آقای دکتر؟
دهقانی پاسخ میدهد من به این دلیل از "بخش کشاورزی" استفاده میکنم تا نشان دهم که موقع تصمیمگیری داریم درباره چه کسانی صحبت میکنیم. بخش کشاورزی یک بنگاه اقتصادی است. مجوزهای مختلفی را میگیرد؛ و یکی از مجوزها پروانه بهرهبرداری آب است. بر اساس همین پروانهها میرود تجهیزات میخرد، کارخانه میزند، گلخانه میزند، ادوات مکانیزاسیون میگیرد و غیره. یعنی به عنوان یک تولیدکننده مجاز است بر اساس این پروانهها سرمایهگذاری کند که از جنس بهرهوری باشد؛ ... وزارت جهاد کشاورزی هم بر اساس آب قابل تخصیص، آب قابل برنامهریزی، یا هر ادبیات دیگر باید سرمایهگذاری کند تا بتواند آب را بهرهورتر استفاده کند. مثلا بهعنوان یک تولیدکننده الان دارم آبیاری سطحی میکنم با عملکرد چهار تن. میروم مطالعه میکنم و متوجه میشوم که با آبیاری قطرهای میتوانم عملکرد را شش تن کنم! پس روی آبیاری قطرهای سرمایهگذاری میکنم. مطالعه را ادامه میدهم و متوجه میشوم گلخانه سود بیشتری دارد! بنابراین، با سرمایهگذاری و وام و غیره گلخانه میزنم. پس بنگاه اقتصادی است!
مشکل اصلی در حکمرانی آب است.
دکتر حامد یزدیان در پاسخ به نوع حکمرانی و مدیریت آب ایران، به ویژه در بخش کشاورزی، و دلیل تفاوت آمار دو وزارتخانه کشاورزی و نیرو میگوید "مسلماً حکمرانی خوبی نداشتیم! یعنی اگر حکمرانی خوبی داشتیم که امروز اوضاع آب ایران چنین شرایطی رو تجربه نمیکرد. ... دعوای بین وزارت جهاد کشاورزی و وزارت نیرو هم جدید نیست. شاید بیش از یکی دو دهه است که این اختلاف نظر وجود دارد." وی میگوید "چرا اینقدر روی اختلاف تاکید میکنیم!" و خطاب به وزارت جهاد کشاورزی میگوید بالاخره برخی از مصرف آب ایران، شرب است، برخی صنعتی، برخی کشاورزی، و مابقی هم حقآبههای زیستمحیطی. آیا این حجم آبی که هر سال در اثر بارشها وجود دارد در جای دیگری هم مصرف میشود؟ مسلما جواب نه است. مصرف آب شرب کاملا قطعی است. ... حدود 9 و یک دهم میلیارد متر مکعب در سال است. مصرف آب صنعت .. طبق آمار رسمی نزدیک ۲.۷ میلیارد متر مکعب در سال است ... بقیه آب به مصرف کشاورزی میرسد. فکر میکنم درصد آن ۷۰، ۸۰ یا ۹۰ باشد گرهی را باز نمیکند! معتقدم تاکید بر این اختلافِ نگاه واقعاً بخشینگری است که متأسفانه در کشاورزی ما حاکم است. فکر میکنند اگر درصد کم و زیاد شود مثلاً برای منافعشان، در حقیقت منافع و امنیت غذایی کشور متفاوت است! باید بپذیریم که وزارت نیرو این آب را در جای دیگر که مصرف نمیکند؟! ... دوستان گفتند امسال ۲۰ درصد کاهش بارش داریم. این نیست! در خیلی از حوزهها بعضاً تا ۴۰ تا۵۰ درصد! ... نوسانات شدید است. بر اساس همین میانگین، مصرف شرب و صنعت در سالهای مختلف ثابت است. پس از کل آب موجود باید این دو عدد را کنار بگذاریم. متاسفانه نوسانات آب باقیمانده در سالهای مختلف مربوط به فصل کشاورزی زیاد است. ... البته در مجلس شورای اسلامی و بین کارشناسان این تاکید همیشه وجود دارد که چرا بخش کشاورزی علاقهای به شفافیت ندارد!؟ اگر سطح زیر کشت مشخص باشد، اگر راندمان آبیاری ما مشخص باشد، اگر مصرف آب مشخص باشد، و همینطور الگوی کشت، اینها میتواند خیلی مسائل را شفافتر، و برنامهریزیها را دقیقتر کند. متاسفانه همیشه مقاومت در وزارت جهاد کشاورزی بر عدم شفافیت است. ولی فکر میکنم میتوانیم از این مرحله عبور کنیم؛ بپذیریم که غیر از شرب و صنعت همه مصرف به عهده کشاورزی است؛ و راندمان هم همین عددی است که فرمودند: راندمان کشاورزی ایران متاسفانه ۴۰ درصد است، تلفات نزدیک ۳۰ درصد، و بهرهوری هم بسیار پایین است."
شفافسازی در تحویل حجمی آب رخ میدهد!
آقای نیازی با شبهه عدم شفافیت بخش کشاورزی مخالفت میکند و آمار مصرف را همان عدد 70 میلیارد ذکر میکند. وی درباره آمار سطح زیر کشت هم معتقد است امروز با یک سیستم آر اس (سیستم ماهوارهای)، هر متخصص، دانشجو، محقق یا فردی میتواند شاید در چند ساعت، کل کشت را محاسبه کند. وی به تحویل حجمی آب تاکید دارد در پاسخ به پرسش راندمان مصرف آب بخش کشاورزی، و این تفسیر از شفافیت که برخی از کارشناسان معتقدند همین عدد آب مصرفی مورد نظر وزارت جهاد کشاورزی نیز تا ۳۰ درصدش قابل استفاده است و بقیه هدررفت آب است. او تحویل حجمی را بهترین راه برای شفافسازی میداند که وظیفه وزارت نیروست. وی راندمان آبیاری را همان عدد دکتر دهقانی (۵۰ درصد) ذکر میکند و میزان بهرهوری را یک و نیم کیلو به ازای هر متر مکعب. "ما مصرفکننده آب هستیم. حکمرانی آب نیز جزو وظایف وزارت نیروست. در حوزه ما نیست که زیر سوال باشیم یا نباشیم. ... یک سوال را شما و همه میتوانید از ما بکنید و ما را زیر پرسش ببرید: آبی را به صورت تخصیص سالانه از وزارت نیرو میگیریم: ۲۴ میلیارد متر مکعب یا ۵۰ میلیارد متر مکعب، که بر اساس میزان بارش ایران است. میتوانید بپرسید که چرا این آب بهرهور نیست؟ یا چرا راندمان آبیاری ۶۰ درصد نیست!؟ .... به این خاطر است که منابع در اختیار بخش کشاورزی برابری نمیکند با منابع تکلیف شده و مورد نیاز. در برنامه هفتم، ماده ۳۷ مجلس محترم شورای اسلامی تکلیف کرده که ما باید سالی ۲۰۰ هزار هکتار آبیاری تحت فشار اجرا کنیم؛ سالی ۱۵۰ هزار هکتار آبیاری زیرسطحی اجرا کنیم. سالی ۷۰ هزار هکتار شبکه اجرا کنیم؛ سالی ۳۰۰۰ کیلومتر لایروبی و مرمت قنات انجام دهیم، جاده ببریم به مزارع، و غیره. نیاز مالی این تکلیفها سالی ۱۷۵ همت است! سالی ۱۷۵ همت؟! امسال موافقتنامۀ رد و بدل شده ما ۴ و نیم همت است؟! فرض کنیم در استانها هم 2 و نیم همت اضافه شود که مجموع میشود 7 همت. اما تکلیف قانونی بر اساس نیازها ۱۷۵ همت است. تخصیص ۱۰۰ درصد این منابع میشود پاسخ شما. ..." دکتر نیازی دربارۀ وضعیت اجرای سامانههای نوین آبیاری برای اراضی کشاورزی نیز به همین ناهمخوانی تخصیص بودجه و تکلیفها اشاره میکند.
ضریب نفود دانش در کشاورزی بسیار پایین است!
دکتر یزدیان در پاسخ به ناهمخوانی منابع مالی پیشبینی شده مجلس با تکالیف قانونی جهاد کشاورزی در برنامه هفتم میگوید "راحتترین راه برای فرار از مسئولیت همین است که منابع مالی نیاز دارد و پول نداریم! پس: همین راندمان بماند! تلفات بماند! بهرهوری ... ضریب نفوذ دانش در کشاورزی ایران بسیار پایین است! باید این را بپذیریم! اولین راه برای اصلاح چیزی این است که معایب خودمان و مشکلات را بپذیریم و بر اساس آن حرکت کنیم. حتماً افزایش بهرهوری در کشاورزی ما فقط به پول نیاز ندارد! حتماً اگر سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی را در ساختار وزارت جهاد تعریف کردیم یعنی باید ضریب نفوذ (دانش) افزایش یابد!
باید بتوانیم بهرهوری را با استفاده از اصلاح بذر، اصلاح کود، اصلاح روشهای آبی، و غیره افزایش دهیم. لزوماً همه اعدادی که آقای دکتر (نیازی) بیان کردند را نیاز ندارد. فقط صرفاً با بحث هوشمندسازی کشاورزی... هوشمندسازی کشاورزی یعنی چه؟ یعنی کشاورز ما بداند، یعنی تکنولوژی را وارد مزرعه کنیم، به نحوی که کشاورز ما بداند بر اساس آب و هوا، دما، سرعت باد، و غیره چه ساعتی در شبانهروز آبیاری کند. اگر همین یک کار را مستقر کنیم در کشاورزی ما حداقل ۲۰- ۳۰ درصد افزایش راندمان خواهیم داشت. اینها که واقعا پول نمیخواهد. اینها اراده میخواهد. ... بحث داده. بله! سطح زیر کشت ایران در مقیاس کلان را توسط تصاویر ماهوارهای داریم. اما به تفکیک محصول، یا بر اساس الگوی کشت چگونه عمل میکنیم؟! چند درصد اینها بر اساس الگوی کشت است؟ برای الگوی کشت چه اقداماتی را در ایران کردیم؟ چند درصد آن سند اجرا شد؟ در جاهایی واقعاً راندمان ما پایین است. چه دلیلی دارد که در همان جا افزایش سطح زیر کشت بدهیم؟ ... معتقدم وزارت نیرو هم در حکمرانی آب در چند دهه گذشته بسیار بد عمل کرده و نتیجهاش این شد که امروز یه عددش را میگویم: حدود ۴۰۰ هزار چاه غیرمجاز در ایران وجود دارد! حتماً هم وزارت جهاد مقصر است و هم وزارت نیرو. ولی واقعیت این است که فکر میکنم جایی را اصلاح نکردیم که باید اصلاح میشد. نگاه کنیم به سوابق وزرای مختلف، جناب آقای دکتر نیازی توضیح دهند. معمولا افتخار وزرای جهاد در دهه گذشته بعضاً این بود که در فلان استان سطح زیر کشت را مثلاً ۲۰۰ درصد یا 300 درصد افزایش دادیم! بر چه اساسی افزایش یافت؟ سوال ما این نیست که چرا آمار نداریم. بلکه این است که چرا بعضی از جاها رشدهای بیرویه کرده است؟ یا همین چاههای غیرمجاز؟ واقعاً چرا به چاه غیرمجاز نهاده میدهیم؟! کود میدهیم؟! بذر میدهیم؟! اصرار داریم آب آن را هم وزارت نیرو تامین کند؟! ولی هیچ وقت نپرسید که مثلاً بهرهوری چقدر است!؟ این سوالات جدی است که فکر میکنم مشترکاً وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزی باید با هم بنشینند سر یک میز و حل کنند. حتماً مجلس شورای اسلامی هم باید در قانونگذاری و نظارت دقت کند. ... در تکالیف برنامه، فقط بهرهوری نداریم. مثلاً تکلیف توسعه کشت قراردادی را در برنامه هفتم برای وزارت جهاد کشاورزی دیدیم. بنده به عنوان یک کارشناس معتقدم که اگر سراغ کشت قراردادی برویم حتماً راندمان بهرهبرداری افزایش خواهد یافت. کشت قراردادی پول طلب نمیکند! منابع مالی جدید نیز در مجموع به کشور تحمیل نمیکند! ...
افزایش راندمان آبیاری الزاما سرمایهگذاری میخواهد!
دکتر نیازی در پاسخ به دکتر یزدیان که چرا راندمان پایین است؟ معتقد است "راندمان الزاماً سرمایهگذاری میخواهد! الزاماً! دوباره تاکید میکنم. شاید بپرسید چرا بهرهوری پایین است؟ بهرهوری سه رکن دارد: عملیات بهنژادی، بهزراعی و آب و خاک. بهنژادی یعنی رقم تولید کنیم: ارقام مقاوم به خشکی، ارقام با نیاز آبی پایین، ارقام عملکرد بالا، که همکاران ما در مرکز تحقیقات انجام میدهند. شاید مثلاً در گندم صدها رقم تولید شد، برنج همینطور، ... در همه حوزهها کار میکنند. ...موضوع بعدی بهزراعی است: مکانیزاسیون، مبارزه با بیماری آفات، استفاده از بذرهای مناسب، آبیاری مناسب و غیره. بهزراعی همان مدیریت در مزرعه است؛ این هم نیاز به منابع ندارد. ولی سوال این بود که چرا راندمان آبیاری پایین است؟ برای افزایش راندمان آبیاری باید تسطیح بکنی؛ باید جای سیستم .... وقتی ۵۰ درصد کانالها خاکی است، باید بتنی بکنیم؛ باید انتقال با لوله صورت گیرد. اینها الزاما سرمایهگذاری میخواهد. ...ما هم اعتقاد داریم باید چاه غیرمجاز بسته شود. ... ولی تولیت آن با وزارت نیروست. ....یک آبی را وزارت نیرو به من تخصیص داده، من هم بر همین اساس، الگوی کشت دادم. ... اصلیترین منابع، آب است که توسط وزارت نیرو داده میشود، اول سال؛ ...
این که "چرا اجازه کشت محصولات پرمصرف در آب را میدهیم؟ مثلاً هندوانه؟" نیازی میگوید فرض کنیم ۷۰ میلیارد متر مکعب آب نرمال سالانه ماست ... این در کجا مصرف میشود؟ نزدیک ۱۰ میلیارد آن در گندم، 6 و نیم میلیارد متر مکعب در یونجه، نزدیک ۶ میلیارد در برنج است. کل هندوانه کشور نیم میلیارد متر مکعب آب مصرف میکند. یک به ۱۴۰ آب بخش کشاورزی است. آنقدر نیست که این همه داریم علیه آن صحبت میکنیم یا به آن میپردازیم. کما اینکه هندوانه نیاز کشور است. یک میوه گوارای خوب است! به ذائقه ایرانی هست! یعنی اینقدر میخواهم. بعد بهرهورترین محصول الان هندوانه است با تقریباً مصرف زیر ۴۰۰۰ متر مکعب آب در هکتار.
مجری برنامه میپرسد اگر آب هندوانه را با قیمت واقعی تخصیص دهیم و یارانه آن برداشته شود، چی!؟ چرا کشورهای اطراف کشت هندوانه را به خاطر پرمصرف بودن در حوزه آب، متوقف کردند و از ما واردات دارند؟ دکتر نیازی پاسخ میدهد شاید نیاز است که سیستمهای علمی هم از این اطلاعات حمایت کنند. اینجور نیست! مضاف اینکه در حوزه سبزی و صیفی ۴۰ محصول کشت میشود: خیار، گوجه، فلفل دلمه، بادمجون، .... اتفاقاً کممصرفترین محصول، یعنی بهرهورترین است. ...
اصلاح الگوی کشت نیازمند الزاماتی است!
دکتر نیازی در پاسخ به این پرسش که آیا اصلا الگوی کشت در کشور اجرا میشود؟ گفت: از قدیم جزو تکلیف ما بود. ... در یکی دو سال گذشته روی زراعت انجام دادیم. امسال الگوی کشت باغ را همکاران مرکز تحقیقات بر اساس نوع محصول، مکان، شهرستان، و دهستان آماده کردند. میزان اجرای آن یک سوال جدی است. بالاخره کشاورز اختیار خودش را دارد؛ اختیار زمینش را دارد؛ اختیار تقسیم آن را دارد؛ خیلی جاها با ما همراهی نمیکند. ما بر اساس قانون موظف شدیم حمایتمان را از اینها برداریم؛ از چاههای غیرمجاز هم. در حد توان و مقدورات پایش میشود. ... یک مدل رو به پیشرفت است. شاید نیاز باشد در مجلس ماده واحدهای تصویب شود که بتوان الزام کرد بهرهبرداران کشاورز را به رعایت الگوی کشت...
پس چرا سدها را ساختیم!؟
دکتر دهقانی درباره حسابداری آب در ایران میگوید وارد برنامه هفتم شده است. ... متولی آن وزارت نیروست و ما در وزارت کشاورزی هم قرار است کمک کنیم.
بسیاری از صحبتهای ما مال ۲۰ سال پیش است: پشت سد آب نداریم، زمینهای ما پایین میرود، ... ۲۰ سال قبل هم همین صحبتها را میکردیم. این صحبتهای ۲۰ سال پیش امروز کمکی به من نمیکند! یعنی شما دائم به من بگویید راندمان چقدره؟ اصلا راندمان ۴۰ درصد! اصلاً من ۱۰۰ تا پژوهش در این زمینه انجام دادم. نشان داد که تمرکز شدن روی این موضوعات نمیتواند کمک کند. بایستی در مورد مفاهیم همصحبت باشیم. ..وقتی از حسابداری آب صحبت میکنیم ... فرض من این است وزارت نیرو آمده و همه حساب و کتاب آن را کرده: اقلیم را دیده، تغییر اقلیم را دیده، جمعیت را دیده، مسائل اقتصادی مختلف را دیده، همه را با هم دیده، و در پایان گفت بخش کشاورزی مجاز است برای تولید از این مقدار آب استفاده کند. تمام! یعنی اینور میز تمام! اگر این هفتاد (میلیارد متر مکعب) میشود ۲۴ (میلیارد) از او بپرسید چرا؟ پس سدها رو برای چی ساختیم!؟ سدها را ساختیم که در سالهای خشکسالی با آب پشت سدها بتوانیم سالهای خشکمان را مدیریت بکنیم. چه جور میشود که نه زیر زمین آب داریم! نه در رودخانه آب داریم! و نه پشت سدها! و ربط میدهیم به خشکسالی! ... این پرسشها را باید از متولی آن پرسید! متولی آن تعریف کرده که بخش کشاورزی مجاز است روی این مقدار آب قابل برنامهریزی سرمایهگذاری کند. این صحبتها بخشی نیست آقای دکتر یزدیان! ملی است! بنابراین برویم تکلیف آن سمت را معلوم کنیم، بعد بیاییم بخش کشاورزی و بگوییم شما ۷۰ میلیون متر مکعب از این آب را استفاده کردید؛ پس چرا عملکردتان پایین است؟ چرا بهرهوری آب پایین است؟ وگرنه اگر مسائل مرتبط با آب را با این و آن قاطی کنیم، سال آینده به جای توانمندتر کردن خودمان در مدیریت آب، باز میگوییم چون صیفیجات کاشتیم ناترازی رخ داد! ما اینتگریشن (یکپارچگی) را قبول داریم، مشارکت را قبول داریم،؛ نه فقط مشارکت بین دو وزارتخانه بلکه با مجلس، با همه جا. ولی وقتی مداخله میکنیم، ناتوانیهای خودمان را در جای دیگر دنبال میکنیم! بنابراین، تعاریف خیلی مهم است! واقعاً مهم است! وگرنه سال آینده همین درصد آب پشت سد را نداری، پشت سد امیرکبیر آب میبینید!؟ نخواهید دید! اصلاً تردید نکنید! چون همهاش منتظریم یک گروهی از جامعه که برای شما تعریف کردم یا کم بکارد یا نکارد! بدون اینکه نگران وی باشیم!
وی در پاسخ به این پرسش که "اصلاً بر فرض کم بکارد یا نکارد! مشکل ما حل میشود؟" گفت: نه! مشکل حل نمیشود! اینها تعاریفی است که در پلتفرم (حسابداری آب) جایگاه خودش را پیدا میکند. اگر پلتفرم را بپذیریم یک جور دیگر برخورد میکنیم. دنیا آن را تجربه کرد. یعنی برای کاهش مصرف واقعی آب رفتند در اراضی شالیکاری. مثل چین: آنها رفتند در یک حوزه آبریز و دیدند برنجی کشت میشود که مصرف آب بالاست. میگوید برنج نکار و به جای آن فلان محصول را بکارید. اختلاف سود؟ بخش آب رفته همه حساب و کتابها را کرده قبلا. بخش آب! دقت کنید! بخش آب یا دوستانمان در مجلس! حساب و کتاب کنند و بگویند به جای برنج، مثلا جو بکار! در پلتفرم الگوی کشت ممکن است آورده اقتصادی ۵۰ درصد کاهش یابد. باید تضمین شود که ضرر اقتصادی بابت کشت جو پرداخت شود، و ابزار لازم را هم پیدا میکند. با این ادبیات میتوانیم به فکر فردای ایران باشیم. ولی ادبیات راندمان به من کمکی نمیکند؛ راندمان شاخصی است برای بخش کشاورزی تا بهرهورتر رفتار کند، نه اینکه آب صرفهجویی نکند.
وی معتقد است "مدیریت آب کشور در تامین آب موفق عمل نکرده است. این را باید بپذیریم! و ناتوانی خود را در بخشهای دیگر دنبال نکنیم!" و سپس درخواست میکند که "همکاران ما در دستگاههای مختلف به دانش توجه کنند و برای اینکه بتوانیم موفقتر عمل کنیم مقداری مطالعه کنیم!"
بهرهوری کشاورزی به شرایط وابسته است.
دهقانی در پاسخ به بهرهوری بخش کشاورزی میگوید در مطالعه آماری آب مصرفی بخش کشاورزی به ۷۱ میلیارد رسیدیم؛ آمارمان نشان میدهد که ۵۰ درصد از کشاورزان کمآبیاری میکنند! یعنی آب کافی ندارند... به نوعی از همان آب در اختیار زندگی را میگرداند. بنابراین، از نگاه من بخش بهرهور است. بله! میتواند عالی باشد! چگونه؟ ... در جای خودش میتواند عالیتر باشد!، بهتر باشد.... ولی نه با این شرایط که ... قطعی برق داریم! ....هشت ساعت؟! .... افت سطح آب زیرزمینی داریم! افزایش درجه حرارت داریم! افزایش درجه حرارت در بعضی از استانها باعث شده کشاورزان الگوی کشت خودشان را عوض کنند! مثلاً در کرج شاهد بودم که کسانی همه باغ انگورشان را در سال گذشته به خاطر افزایش درجه حرارت، هنوز به محصول نرسیده بریدند؟! و رفتند به سمت زراعت دیگر. بله! در این وضعیت آب، برق، انرژی، ضریب مکانیزاسیون و شاخصهای دیگر، بپذیرید که کشاورزان ما بهرهورند! ولی میتوانند بهرهورتر باشند؛ در صورتی که برای آنها وقت بگذاریم، کمک کنیم، و خیلی خیلی از حمایت های دیگر که ممکن است اتفاق بیفتد.
دکتر نیازی معتقد است اگر کشاورز ما تمکن مالی داشت خودش (تسطیح اراضی، اجرای سامانههای مدرن آبیاری، افزایش راندمان و بهرهوری) انجام میداد! این روزها در هر خانه دو تا مهندس هست حداقل. میدانند باید چه کار کنند. اما تمکن مالی میخواهد!
سه برابر شدن باغات بالادست دریاچه ارومیه
دکتر یزدیان در ادامه بحث تکلیفهای برنامه هفتم پیشرفت و عدم تخصیص منابع مالی و ناهمخوانی آن با تکلیفها با توجه به دیدگاه دکتر نیازی و دهقانی گفت: دید مجلس شورای اسلامی واقعاً حمایت از بخش کشاورزی است. همین امسال آنچه خود دولت برنامه آورده بود و عدد گذاشته بود برای بحث کشاورزی مجلس ... اعداد قابل توجهی را به اعتبارات بخش کشاورزی کمک کرد. اتفاقاً یکی از گلههای اعضای کمیسیون این بود که اینقدر که مجلس شورای اسلامی به فکر افزایش اعتبارات بخش کشاورزی است، شاید خود دولت ... شاید دنبال آن نبودند.
... در بحثها باید یک نگاه کلان داشته باشیم. سه عدد را آقای دکتر نیازی فرمودند: ۱۰ میلیارد متر مکعب آب برای گندم، حدود ۶ میلیارد یونجه، و ۶ میلیارد هم جو. تقریباً ۲۶، 27 یا حداکثر ۳۰ میلیارد متر مکعب آب داریم برای محصولات استراتژیک مصرف میکنیم. تقریباً حدود 60-70 درصد آب را ما داریم صرف مصارف غیراستراتژیک میکنیم.... اما امسال که مثلاً کمبارشی داریم میبینیم عمده کاهش تولید مربوط به محصولات استراتژیک است! این نشاندهنده یک نگاه است در وزارت جهاد کشاورزی متاسفانه، که اولویتها ... ، اشاره شد که الان هم پروژههای جدیدی را مثلاً در حوزه دریاچه ارومیه داریم یا در استان چهارمحال و بختیاری که افراد سرمایهگذار بیاید. چه اتفاقی میافتد؟ به جای این که به سرمایهگذار بگویند بهرهوری چیزهای موجود را بالا ببر، زمین منابع طبیعی، یا زمینی که الان زیر کشت نیست را در اختیارش میگذارند که بیا توسعه بده! ... ما اگر کشور را، کشاورزی را، کلان میبینیم، چرا باید در یکی دو دهه گذشته، مثلاً سطح زیر کشت باغات بالادست دریاچه ارومیه سه برابر شده باشد؟ چرا باید در استان، مثلاً در حوزه زایندهرود، در بالادست حوضه، در استان اصفهان یا چهارمحال بختیاری ۱۲۰ هزار هکتار توسعه کشاورزی، عمدتاً از جنس باغات داشته باشیم!؟ تالاب شادگان هم همینطور. در بالادستش توسعههایی داشته باشد؟
در همه این توسعهها، حتا اگر از بهترین تجهیزات آبیاری استفاده کرده باشیم و بالاترین راندمان را داشته باشیم باید اولویتهای کشاورزی و حقابههای پاییندستی را رعایت کنیم. یعنی نگاه قانونی و فقهی. دو، کشت محصولات استراتژیک باید داشته باشیم. ...
